اهمیت و جایگاه نماز در سیره و سخن امام رضا (ع)
دکتر بیوک علیزاده*
چکیده :
نماز در سیره و سخن حضرت رضا علیه السلام جایگاه بسیار مهمی دارد؛ این اهمیت به تبع اهمیتی است که خداوند تبارک و تعالی در آخرین منبع وحی خود برای انسانها که توسط خاتم انبیائش برای آنها فرو فرستاده، قائل شده است.
از این رو در این مقاله بحث خود را با ذکر آیاتی که خداوند در ضمن آنها جایگاه و اهمیت نماز را یاد آور شده است، آغاز میکنیم و بعد از آن ابعاد تربیتی و نقش فرهنگسازی نماز را بررسی خواهیم کرد و نماز را به مثابه مدرسهای برای انسانسازی و فرهنگسازی معرفی خواهیم کرد. مدرسه بودن نماز از آن روست که این فریضه مهم الهی افزون بر احکام و آداب، فلسفه و اسراری هم دارد. از همین روست که علمای بزرگی همچون شهید اول و شهید ثانی، قاضی سعید قمی، میرزا جواد آقاملکی تبریزی، امام خمینی و شاگردان ایشان راجع به احکام، آداب و اسرار نماز کتابها نوشتهاند. خود این کتابها و ادبیات مکتوب فراهم شده و شکل گرفثه در این باب منبع مهمی برای تغذیه فرهنگ دینی امت اسلامی است. معروف است که شهید اول در باب احکام نماز دو کتاب مهم نوشته و یکی از آنها را "الفیه" نام نهاده و در ضمن آن هزار حکم از احکام واجبه نماز را بر شمرده و دیگری را "نفلیه" نامیده و در ضمن آن آداب و احکام مستحبه نماز را بیان کرده است؛ بر این دو کتاب شهید ثانی دو تفسیر نوشته با نام های "مقاصدالعلیه" و "فوائدالملیه".
احکام نماز معمولاً در کتابهای فقهی نوشته میشود مثل الفیه و نفلیه که در بالا اشاره شد، ولی آداب نماز بخشی در کتابهای فقهی و تحت عنوان مستحبات نماز و بخشی هم در کتابهای اخلاقی بیان میشود و امّا اسرار نماز که آدمی با آن محشور میشود و به باطن نماز مربوط میشود نه در کتابهای فقهی بیان میشود و نه در کتابهای اخلاقی بلکه در کتابهای عرفانی آورده میشود. روشن است که باطن نماز با باطن آدمی در ارتباط است.
احکام نماز مربوط به شکل و صورت و قالب نماز است و شرط لازم برای قبولی و مؤثر بودن آن است و نه شرط کافی امّا آداب نماز باعث میشود که نماز نردبان صعود و رفرف عروج نماز گزار شود؛ و موجب تقرّب او به درگاه الهی گردد " الصلوة قربان کل تقی" و او را از فحشاء و منکر باز دارد " إن الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر" (عنکبوت/45) ؛ و اگر رعایت این آداب با توجه به اسرار و فلسفه نماز و معرفت به آنها باشد، نمازگزار تحول وجودی پیدا می کند و مشمول حدیث قدسی قرب نوافل1 می گردد.
در این مقاله بعد از توصیف تفاوتهای احکام و آداب نماز از یک سو و فلسفه و اسرار نماز از سوی دیگر، روایات و احادیث برگزیده از امام رضا علیه آلاف التحیة و السلام در هر باب را از منابع مربوطه استخراج و نقل خواهیم کرد.
واژگان کلیدی : احادیث رضوی، نماز، آداب نماز، اسرار نماز، احکام نماز، فلسفه نماز
*عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) و نایب رئیس انجمن علمی عرفان اسلامی ایران