‏عرفان از منظر امام، شناختی است به‏‎ ‎‏حضرت حق و اسما و صفات او، و فانی‏‎ ‎‏ساختنِ انیّت خویش در حقیقت مطلق و‏‏‎ ‎‏نهایتاً به بقا و جاودانگی رسیدن؛ و باز بر این باورند که چنین معرفتی بدون‏‎ ‎‏خودسازی و تهذیب نفس حاصل نمی شود. بنابراین، عرفان به دو شاخۀ‏‎ ‎‏عملی و نظری تقسیم می گردد که هر یک مکمل یکدیگرند.‏‎[1]‎‏ در مکتب‏‎ ‎‏امام، عرفان عملی و نظری سخت به هم آمیخته اند. ایشان معتقدند‏‎ ‎‏«اندیشه و معرفت» بدون ظهور در اعمال و «عمل» بدون آراستگی به‏ ‏«معرفت و آگاهی» انسان را به حقیقت مطلق رهنمون نمی سازد. امام راه‏‎ ‎‏رسیدن به حقایق عالم هستی و تکامل و سعادت انسان را در زدودن رذایل‏‎ ‎‏اخلاقی و ملکه ساختن فضایل و مکرمتهای اخلاقی‏‎[2]‎‏ ذکر می کنند و‏‎ ‎‏معتقدند در اثر تزکیه، تهذیب نفس، ذکر مدام که ثمرۀ عرفان عملی است،‏‎ ‎‏دریچۀ معرفت به ساحت غیب، به روی انسان گشوده می شود و انسان در‏‎ ‎‏همین عالم طبیعت به کمال خود می رسد. از این رو می توان عرفان امام را‏‎ ‎‏عرفانی مثبت و پویا دانست که از انسان خاکی و ناسوتی، موجودی‏‎ ‎‏آسمانی و لاهوتی می سازد و به انسان نوید می دهد که در اثر تلاش و‏‎ ‎‏کوشش می تواند به کمال انسانی خویش راه یافته، و به دیدار محبوب‏‎ ‎‏آرمانی خود نایل گردد. از این رو عارف، در مکتب امام مجاهدی است‏‎ ‎‏نستوه و تلاشگری است شجاع، که برای ساختن دنیایی سالم برای‏‎ ‎‏انسانها کوشش می کند، زیرا دنیا را مزرعۀ آخرت می داند.‏‎[3]‎‏ از این رو در‏‎ ‎‏پی ساختن نظامی برمی آید که معنویت و عشق به حق، زیربنای آن باشد.‏‎ ‎‏در ادبیات عرفانی ما، گاه تصوّف به انزواطلبی و گریز از دنیا کشیده شده،‏‎ ‎‏و عده ای با یدک کشیدن نام صوفی و عارف، به راحت طلبی و لاابالیگری‏‎ ‎‏پرداخته اند؛ اما از منظر امام، چنین حالتی منحرف شدن از جادۀ حقیقت‏‎ ‎‏است. بنابراین، می توان امام را مبارز و معارضی جدی با چنین تفکری که‏‎ ‎‏عرفان و زهدورزی را انگیزه ای برای عدم توجه به بهتر ساختن دنیای‏‎ ‎‏خود و دیگران می دانند، معرفی کرد. ایشان به صراحت به کسانی که‏‎ ‎‏انزواطلبی و عزلت گزینی و حتی عبادت خداوند را مستمسکی برای عدم‏ ‏توجه و خدمت به انسانها قرار داده اند، سخت می تازند. شاهد مدعای ما‏‎ ‎‏اعمال و رفتار خود ایشان است. او در حالی که در حوزه های فقه، اصول،‏‎ ‎‏فلسفه، اخلاق، درسی پررونق با شاگردانی چشمگیر و تیزهوش داشت. و‏‎ ‎‏عابد و زاهدی بود که به موازین شریعت و آداب ظاهری آن سخت ملتزم‏‎ ‎‏بود و از تهجد و ذکر و تهذیب نفس لحظه ای غفلت نداشت. وقتی‏‎ ‎‏مشاهده کرد که احکام نورانی اسلام توسط حاکمان کشورش به فراموشی‏‎ ‎‏سپرده می شود و شرف و آزادگی و استقلال مردم ایران به مخاطره افتاده‏‎ ‎‏است، علم و جهاد را به هم آمیخت و به دفاع از مظلومین کشور و اعتلای‏‎ ‎‏مکتبش قیام کرد. گرچه به خوبی می دانست که این عمل او، به تعطیل‏‎ ‎‏شدن درس و بحث او و سپری کردن عمر خود در زندان و یا تبعید خواهد‏‎ ‎‏انجامید.‏

• 1)) رسائل قیصری؛ ص 5؛ اعلم ایّدنااللّه و ایّاک: انَّ الوصول الی اللّه سبحانه قسمان، علمیٌ و عملی و العملی مشروط بالعلمی. لیکون العامل علی بصیرة فی علمه.
• 2)) پیامبر اکرم(ص) نیز هدف بعثت خود را پیاده کردن مکرمت اخلاقی معرفی کرده اند: «بعثت لِاُتمّم مکارم الاخلاق»؛ مجمع البیان؛ تفسیر آیه 4 سورۀ قلم.
• 3)) الدنیا مزرعة الآخرة.